ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 7، مهر 1402 ، شماره پی در پی 89

بررسی اشعار دو شاعر بی‌دیوان قرن هشتم؛ محمدعصار تبریزی و میرکرمانی، بر اساس نسخه خطی «سفینه مونس العشاق و تحفۀ الافاق»

صفحه (57 - 73)
راضیه جمشیدی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1401

چکیده

زمینه و هدف: نسخه خطی «سفینۀ مونس‌العشاق و تحفه الآفاق»، از سلیمان قونوی در سال 860 ه.ق. جمع‌آوری و کتابت شده است. این سفینه دربردارنده 11600 بیت شعر از هفتادوهشت شاعر مشهور و کم‌نام‌ونشان یا گمنام در سده های هفتم، هشتم و نهم است. تعدادی از شاعران این سفینه دارای دیوان نیستند یا دیوان آنها در طول تاریخ مفقود شده است که در این سفینه میتوان تعدادی از اشعار آنها را یافت. دو تن از شاعران قرن هشتم، به نامهای محمدعصار تبریزی و میرکرمانی، از آن جمله اند. نگارنده این پژوهش سعی دارد ضمن معرفی آنها، ویژگیهای سبکی آنان را در سه سطح زبانی، ادبی و فکری بررسی و تحلیل کند.

روش مطالعه: شیوۀ پژوهش در این جستار، کیفی و از نوع تحلیل محتواست. اطلاعات موردنظر از منابع کتابخانه ای و سایتهای معتبر اینترنتی استخراج و از طریق ابزار فیش گردآوری شده است و اطلاعات و آمارهای به دست‌آمده مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است.

یافته ها: در بررسی سبک‌شناسی غزلیات دو شاعر بی‌دیوان در سطح زبانی، در موسیقی بیرونی و کناری، مطابق با عروض و قافیۀ متداول شعر فارسی است. در موسیقی درونی، آرایۀ جناس و تکرار پرکاربرد است که شاخصۀ اصلی آن در تکرار واژه است. در سطح ادبی تشبیه مفصل، تفضیل، اضافۀ تشبیهی و استعاره پربسامد است. در سطح فکری غزلیات آنها دربرگیرندۀ مضامین عارفانه و عاشقانه است.

نتیجه گیری: لغات عربی و کهن فارسی در اشعار دو شاعر بسامد اندکی دارد. زبان آنها ساده و روان است و به زبان امروزی نزدیکتر است. محمدعصار و میرکرمانی از انواع گوناگون صورخیال بهره برده اند که بین آنها تشبیه و استعاره بسامد بیشتری دارد. ایجاز در اشعار آنها نمودی ندارد. غزلیاتشان عاشقانه و در وصف معشوق است، اما گاهی چاشنی گله و شکایت به آن اضافه میکنند. برخی غزلیات نیز دارای افکار عارفانه هستند.

کلمات کلیدی
سفینه مونس‌العشاق و تحفۀ‌الآفاق , سبک , محمدعصار تبریزی , میرکرمانی

• آقابزرگ تهرانی، محمدحسین (1403) الذریعۀ الی تصانیف الشیعه، ج1، بیروت: دارالاضواء.
• خوشگو، بندرابن داس (1389) سفینۀ خوشگو، تصحیح کلیم اصغر، تهران: موزه مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
• رازی، امین ‌احمد (1378) تذکرۀ هفت اقلیم، تصحیح سید محمدرضا طاهری، تهران: سروش.
• سراج، سید حسام الدین (1368) «موسیقی شعر» سورۀ اندیشه، (8) 1، صص 56-57.
• سمرقندی، دولتشاه (1318) تذکرۀ الشعرا، تصحیح ادوارد براون، لندن.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1387) صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگه.
• شمیسا، سیروس (1377) کلیات سبک شناسی، تهران: میترا.
• صفری آق قلعه، علی (1390) نسخه شناخت (پژوهشنامۀ نسخه شناسی نسخ خطی فارسی)، تهران: میراث مکتوب.
• علیشیر نوایی، میر نظام الدین (1363) تذکرۀ مجالس النفایس، به اهتمام علی اصغر حکمت، تهران: منوچهری.
• عوفی، محمد (1361) تذکرۀ لباب الباب، به اهتمام محمد قزوینی و سعید نفیسی، تهران: کتابفروشی رازی.
• غلامرضایی، محمد (1377) سبک‌شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو، تهران: جامی.
• مدرس رضوی، محمدعلی (1369) ریحانۀ الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه و اللقب، تهران: خیام.
• منزوی، احمد (1332) «در هموار کردن گذر به سوی کتابنامۀ آثار فارسی» نامۀ پارسی، شمارۀ 1.
• واله داغستانی، علیقلی بن محمدعلی (1384) تذکرۀ ریاض الشعرا، تصحیح محسن ناجی نصرآبادی، تهران: اساطیر.
• وزین پور، نادر (1374) مدح، داغ ننگ بر سیمای ادب فارسی، تهران: معین.
• وطواط، رشیدالدین (1308) حدائق السحر فی دقایق الشعر، به کوشش و تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: کتابخانۀ کاوه.
• هدایت، رضاقلی خان (1388) تذکرۀ ریاض العارفین، تصحیح نصرت الله فروهر، تهران: امیرکبیر.